Τα κατάστιχα των λογαριασμών της οικογένειας των Κωλέττη, καθώς και τα δεκάδες δικαιοπρακτικά έγγραφα που εμπεριέχονται στα Αρχεία του Ιωάννη Κωλέττη, ζωντανεύουν τον κόσμο των μικρών δοσοληψιών, του καθημερινού «δούναι» και «λαβείν» στο Συρράκο των αρχών του 19ου αιώνα.
Θα ανοίξουμε, έτσι, ένα νέο κεφάλαιο επεξεργαζόμενοι αξιόλογες πληροφορίες για τα αγαθά και τα χρηματικά ποσά που διακινούνται, τις συναλλαγές, τις ποσότητες και τα είδη των προϊόντων, καθώς, επίσης, και τις τιμές τους στην τοπική αγορά. Σημαντικές, δε, είναι και οι πληροφορίες που αφορούν τα μέτρα και τα σταθμά της εποχής, την ποικιλία των νομισμάτων που κυκλοφορούν, τις αξίες και τις ισοτιμίες τους. Για να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε την οικονομική κατάσταση στο Συρράκο αυτής της εποχής λάβαμε υπόψη μας και την γενικότερη κατάσταση, κυρίως του Ελλαδικού χώρου, στην Οθωμανική επικράτεια.
Μέσω, δε, των οικονομικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων των Ιωάννη και Χρήστου Κωλέττη, πέραν του Συρράκου, μας δίδονται στοιχεία για επενδύσεις της οικογένειας σε διαφορετικούς τομείς σε άλλες περιοχές της Ηπείρου και του ευρύτερου σημερινού Ελλαδικού χώρου.
Χρεωστικές Ομολογίες και Δανεισμός
Με τις εύθραυστες οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία από τα τέλη του 18ου αιώνα ο δανεισμός χρημάτων αποτελούσε μια πολύ επικερδή επιχείρηση η οποία υποκαθιστούσε το ανύπαρκτο τραπεζικό σύστημα. Ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του κεφαλαίου των πλουσίων της εποχής Οθωμανών, Εβραίων, Ελλήνων και Αλβανών επενδύεται στον χρηματικό δανεισμό. Για τους Κωλέττηδες ο δανεισμός χρημάτων αποτελεί έναν από τους κύριους τομείς της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας κατά την προεπαναστατική περίοδο.
Επίσημη πρακτική του δανεισμού για το Οθωμανικό κράτος αποτελεί η «χρεωστική ομολογία» ή, απλά, «ομολογία». Τέτοιου είδους δικαιοπρακτικά έγγραφα συναντούμε άφθονα στα Αρχεία του Ι.Κ.. Ουσιαστικά, η «χρεωστική ομολογία» αποτελεί την ενυπόγραφη συμφωνία μεταξύ δανειστού και δανειολήπτη η οποία καθορίζει την χρονική περίοδο αποπληρωμής, τις δόσεις (κίστια) αν υπάρχουν, καθώς και το επιβαλλόμενο επιτόκιο. Σε πολλές των περιπτώσεων η «ομολογία» αναφέρεται σε κάποιο ακίνητο που ανήκει στον δανειολήπτη το οποίο αποτελεί το ενέχυρο (αμανάτι) το οποίο περνά στην κατοχή του δανειστή σε περίπτωση μη αποπληρωμής. Υπάρχουν περιπτώσεις που μια ομολογία μπορεί να αλλάξει κάτοχο πριν την ημερολογιακή λήξη της (να πουληθεί, δηλαδή,) σε χαμηλότερο αντίτιμο (κάτι αντίστοιχο με το σύγχρονο «σπάσιμο» επιταγής). Σε διάφορες δοσοληψίες μια ομολογία δύναται να υποκαταστήσει το χρήμα και να αποτελέσει ανταλλάξιμο είδος σε κάποια αγορά ή να αποδοθεί σε τρίτο πρόσωπο για την εξόφληση κάποιας άλλης οφειλής.
Τα μεγάλα ελλείμματα του προϋπολογισμού του Οθωμανικού κράτους, καθώς και ο «καλπάζων» πληθωρισμός, αναγκάζουν την Πύλη να προβεί στην ενοικίαση των φόρων (ιλτιζάμι, τουρκ. iltizam > ενοικίαση εσόδων από δημόσιο κτήμα) σε ιδιώτες, εξασφαλίζοντας, έτσι, εύκολο και γρήγορο χρήμα για το κράτος. Ο Κωλέττης, που έχει την εύνοια του Αλή Πασά, έχει εξασφαλίσει αρκετά «ιλτιζάμια» στην περιοχή, καθώς και σε άλλες περιοχές εκτός Ηπείρου. Τέτοια χωριά είναι το Βουλγαρέλι, το Μιχαλίτσι, οι Χουλιαράδες, το Βασταβέτζι (Πετροβούνι - Κέδρος), τα Δοβίσζιανα (Προσήλιο). Η δυσκολία κυκλοφορίας του νομίσματος στην αγορά και η συνεχόμενη έλλειψη ρευστού, τα «δοσίματα» και οι έκτακτοι φόροι οδηγούν τους κατοίκους όχι μόνο των παραπάνω χωριών αλλά και του Συρράκου, των Καλαρρυτών, των Πραμάντων, του Παλαιοχωρίου, της Γότιστας, αλλά και αστούς των Ιωαννίνων και της Άρτας στον δανεισμό. Με δεδομένη την επιρροή του σε όλα τα χωριά του Μαλακασίου, των Τζουμέρκων και ολόκληρης της Ηπείρου ο Κωλέττης γίνεται «κυρίαρχος δανειστής» χρήματος στην περιοχή. Εκτός από απλούς δανειολήπτες, όμως, ανευρίσκουμε περιπτώσεις που ολόκληρα χωριά είναι αναγκασμένα να δανείζονται από τον Κωλέττη (συνήθως, για την καταβολή των φόρων):
«Σεράκου, 15 Δεκεμβρίου 1817. Την σήμερον φανερώνομε και ομολογούμε ημείς υποκάτωθεν γεγραμμένοι χωριανοί Βασταβετζινοί (Βασταβέτζι > σημερινό Πετροβούνι και Κέδρος) …όλοι κοινώς η χώρα, μικροί και μεγάλοι, πως επήγαμαν γυρεύοντας και παρακαλώντας εις τον κυρ γιατρόν κυρ Ιωάννη Κωλέττη του Υψηλοτάτου Μουχτάρπασιά εφέντη μας και εδανειστήκαμαν δια χρείαν μας γρόσια μετρητά 1800 γρόσια…».
Μόνο για το χρονικό διάστημα Ιούλιου 1816 - Νοεμβρίου 1817 ο δανεισμός των κατοίκων του Συρράκου και του Παλαιοχωρίου Συρράκου προς τον Κωλέττη φτάνει σε διόλου ασήμαντα νούμερα για την εποχή:
«Τα με ομολογίας δια λογαριασμόν Σερακιωτών χρεωστούμενα (μεσολαβεί λίστα με δεκάδες ονόματα) σούμμα (σύνολο) γρόσια ασουλανία 6.976,10, των δε Παλαιοχωριτών 2.278,10…» (γραφή Χρήστου Κωλέττη).
Το χρέος, δηλαδή, προς τον Κωλέττη μόνο Συρρακιωτών και Παλαιοχωριτών για ένα χρονικό διάστημα λίγο μεγαλύτερο του ενός έτους ξεπερνά τα 9.000 γρόσια όταν, για παράδειγμα, την ίδια ακριβώς εποχή ο ετήσιος φόρος του Νησιού της λίμνης Παμβώτιδας προς τον Αλή πασά για την διατήρηση του προνομίου του αποκλειστικού δικαιώματος αλιείας στην λίμνη ανέρχεται στα 13.000 γρόσια.
Δεν υπήρχαν ιδιαίτεροι νόμοι οι οποίοι να διέπουν το επιτόκιο το οποίο, επομένως, γνώριζε μεγάλες διακυμάνσεις αφού καθοριζόταν σε μεγάλο βαθμό από την πίστη του δανειζόμενου, την οικονομική κατάσταση της εποχής και την περιοχή. Στην κυρίως Ελλάδα από διάφορες πηγές πληροφορούμαστε ότι το επιτόκιο δανεισμού κυμαίνεται από 10% έως και 30%. Ο Στάθης Ν. Τσοτσορός (Οικονομικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί στον ορεινό όγκο, 1715-1828) μας πληροφορεί πως το 12% είναι ένα πολύ κοινό επιτόκιο που αποδεικνύει την καλή οικονομική πίστη του δανειζόμενου.
Οι Κωλέττηδες δανείζουν στο Συρράκο με επιτόκιο που κυμαίνεται από 10% έως και 12% (σε άλλες περιοχές δανείζουν κάποιες φορές έως και 15%) με την διευκρίνηση ότι ο τόκος τρέχει με 1% τον μήνα. Δηλαδή, το πρώτο εξάμηνο δανεισμού ο τόκος τρέχει με 6%. Το επιτόκιο ανεβαίνει μόνο αν δεν εξοφληθεί στην καθορισμένη ημερομηνία:
«Σιράκου, 15 Σεπτεμβρίου 1820. Δια της παρούσης ομολογίας φανερώνω εγώ ο Αθανάσης Κώστα Μπιθιτζής ότι έλαβα από τον κύριον Ιωάννη Κωλέττη δια χρείαν μου γρόσια 410 και η διορίαν μας είναι έως την 23ην Απριλίου 1821. Και, απερνώντας από την διορίαν, να τρέχουν από δέκα στα ένδεκα και μισό…».
Αυτή η πρακτική δανεισμού που επικρατεί στο Συρράκο θεωρείται ιδιαίτερα χαμηλή για την εποχή, αρκεί να σκεφτούμε ότι ακριβώς την ίδια περίοδο ο άρχοντας των Πατρών Ανδρέας Λόντος δανείζει στην Πελοπόννησο με ακριβώς το διπλάσιο επιτόκιο (2% ανά μήνα, 24% ετησίως).
Στις περισσότερες ομολογίες ως ημερομηνίες αποπληρωμής ορίζονται η 23η Απριλίου, του Αη Γιωργιού (ή λίγο πριν ή μετά) ή η 26η Οκτωβρίου, του Αη Δημητριού. Είναι, δηλαδή, οι ημερομηνίες ανόδου και καθόδου των κτηνοτρόφων οι οποίες σηματοδοτούν την έναρξη και παύση της έντονης οικονομικής και εμπορικής δραστηριότητας. Ομοίως, σε άλλες αγροτικές και κτηνοτροφικές περιοχές η αποπληρωμή των δανείων απαιτείται από τους δανειστές με το πέρας της περιόδου του θερισμού ή της κουράς ή της γέννας των ζώων. Σε αρκετές, δε, ομολογίες υπάρχουν και υπογραφές μαρτύρων, πιθανότατα όταν η πίστη του δανειολήπτη θεωρείται χαμηλή.
Η κυκλοφορία του νομίσματος. Προβλήματα και πρακτικές
Την οικονομική ζωή ολόκληρου του Οθωμανικού κράτους και των ανθρώπων επηρεάζει αρνητικά και το Οθωμανικό νόμισμα το οποίο, ειδικά από τα τέλη του 18ου αιώνα, βρίσκεται σε συνεχή διολίσθηση. Η εύθραυστη αυτή κατάσταση επηρεάζεται αρνητικά, επίσης, από την πολυμορφία νομισμάτων που κυκλοφορούν στην αγορά, οθωμανικών και ευρωπαϊκών. Αυτό οφείλεται, κυρίως, κατά πρώτον, στην συνήθη τακτική των εκάστοτε σουλτάνων να εκδίδουν νέα νομίσματα χωρίς την απόσυρση των παλαιοτέρων (προσπαθώντας να τονώσουν την οικονομία) και, κατά δεύτερον, στην εισροή στις τοπικές αγορές ευρωπαϊκών νομισμάτων μέσω των εμπόρων που δραστηριοποιούνται στην δύση (αυτό συμβαίνει πολλάκις και στο Συρράκο). Τα ευρωπαϊκά νομίσματα, που υπερτερούν των οθωμανικών, προτιμούνται όχι μόνο σε μεγάλες εμπορικές και επαγγελματικές συναλλαγές αλλά, ακόμη, και από κρατικούς αξιωματούχους για τις οφειλές προς το Δημόσιο. Η πλήρης απαξίωση του οθωμανικού νομίσματος διογκώνεται ακόμη περισσότερο λόγω της προσφιλούς τακτικής των οικονομικών αξιωματούχων της Πύλης να διοχετεύουν στην αγορά παραχαραγμένο χρήμα, αλλά και η άγνοια του λαού για την πραγματική αξία του χρήματος. Έχουμε, δηλαδή, μια εκχρηματισμένη οικονομία που, συνήθως, το επίσημο νόμισμα έχει μόνο λογιστική έννοια, ενώ το οθωμανικό με το ευρωπαϊκό σύστημα συνυπάρχουν στις συναλλαγές.
Σε όλες τις συναλλαγές που παρατηρούμε στο Συρράκο, από το 1788 έως και τον Ιούλιο του 1821, κυρίαρχο νόμισμα είναι το γρόσι (τουρκ. gurus), το επίσημο ασημένιο νόμισμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ισοδύναμά του κυκλοφορούν, επίσης, τα παλαιότερης κοπής ασουλανία (τουρκ. Aslan > λιοντάρι - φέρουν την κεφαλή λιονταριού) και τα άσπρα (passim ή piastra). Κύρια υποδιαίρεσή του είναι ο παράς (1 γρόσι = 40 παράδες). Μεταξύ γροσιού και παρά συναντούμε στις συναλλαγές των Κωλέττηδων και ενδιάμεσα αργυρά νομίσματα που είναι υποδιαιρέσεις του γροσιού ή πολλαπλάσια του παρά. Αυτά είναι το μπεσλίκι (τουρκ. beslik, ή πεντάρι) ίσο με 5 παράδες και το γιρμιλίκι (τουρκ. yirmilik) ίσο με 20 παράδες. Νομίσματα πολλαπλάσια του παρά είναι το altmislik (εξηντάρι) των 60 παράδων, το ikilik (κιλίκι) των 80 παράδων και το γιουσλούκι (τουρκ. yuzluk - κατοστάρι) των 100 παράδων.
Όμως, κυκλοφορούν στην αγορά του Συρράκου και χρυσά οθωμανικά νομίσματα. Η βάση των χρυσών νομισμάτων είναι το φλουρί (τουρκ. altyn). Το φλουρί, ανάλογα με το νομισματοκοπείο που κόβεται, έχει διαφορετική ονομασία. Στο Συρράκο κυκλοφορούν το μισιριώτικο (αιγυπτιακό), το σταμπόλι (εις-την-Πόλη) ή πολίτικο, το τουνεζίδικο (Τούνεζι - Τυνησία), τα φουντουκλί (Σμύρνη) κ.α.. Επίσης, έχουμε υποδιαιρέσεις, όπως ο νισφιές (τουρκ. nisfiye, ½ του φλουριού) και ο ρουμπιές (τουρκ. rubiye, 1/4 του φλουριού). Οι συναλλαγές στο Συρράκο με χρυσά νομίσματα είναι ελάχιστες και δεν αφορούν καθημερινές δοσοληψίες:
«Σεράκο, 12 Νοεμβρίου 1817. ’Ελαβα 38 ρουμπιέδες, αντί δια γρόσια 100, αλόγου από Στερογιάννη. Μου έδωσεν ομολογίαν ο Στερογιάννης δια τ’ άλογο ασουλανία 214 δια τας 11 Ιουνίου 1818. Το άλογο εδώθη δια ασουλανία 300 και τα ασουλανία 14 είναι διάφορον από σήμερον έως 11 Ιουνίου εις τα ασουλανία 200».
Σε μία, δηλαδή, συναλλαγή εμπλέκονται τρία διαφορετικά νομίσματα και μία χρεωστική ομολογία. Ο Χρήστος Κωλέττης πουλά ένα άλογο στον Στερογιάννη αντί του ποσού των 300 ασουλανίων (ισοδύναμο με 300 γρόσια). Ο Στερογιάννης δίνει προκαταβολή 38 χρυσούς ρουμπιέδες (λογιστικά ισοδύναμο με 100 γρόσια) και για τα υπόλοιπα 200 υπογράφει ομολογία που με τους τόκους για επτά μήνες (1% ανά μήνα) αυξάνονται κατά 14 ασουλανία.
Εάν επιχειρήσουμε να προβούμε σε οποιαδήποτε σύγκριση τιμών, κάτι που κάναμε σε προηγούμενες εργασίες με αγορές ακινήτων του Κωλέττη στο Συρράκο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι οι συγκρινόμενες δοσοληψίες απαιτείται ημερολογιακά να είναι πολύ κοντά. Κι αυτό διότι, λόγω της μεγάλης οικονομικής αστάθειας, την περίοδο αυτή παρατηρείται συνεχόμενη μετακύληση τιμών και αξιών. Στην παραπάνω περίπτωση, όμως, θα επιχειρήσουμε την σύγκριση με την αγορά ενός ακινήτου μόλις λίγες ημέρες πριν. Στις 30 Οκτωβρίου 1817 (12 ημέρες πριν την πώληση του αλόγου) ο Κωλέττης αγοράζει από τους αδελφούς Κουτρούμπα μια οικία κοντά στο μεσοχώρι έναντι του ποσού των 1.450 γροσιών («Αντίλαλοι του Συρράκου», φύλλο 257, Μάιος 2015). Πως, λοιπόν, ένα αρχοντόσπιτο στο κέντρο του Συρράκου μπορεί να έχει την αξία 4 και ½ αλόγων! Μάλλον, στην περίπτωση αυτή ισχύει «ο νόμος των ισχυρών», εν προκειμένω των Κωλέττηδων, που αγοράζουν πάντα πολύ φθηνά και πουλούν πάντα ακριβά…
Γιώργος Βαΐτσης
Πρόεδρος Τ.Κ. Συρράκου
Λοχαγός Σ.Ξ. Ε.Α.
Η εργασία αποτελεί μέρος της σειράς
«Οικονομία στο Συρράκο στις αρχές του 19 ου αιώνα. Τα αρχεία του Ιωάννη Κωλέττη» - (ΦΩΣ ΣΤΟ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΣΥΡΡΑΚΟ)»,
που δημοσιεύεται την τελευταία πενταετία στην εφημερίδα «Αντίλαλοι του Συρράκου.
Πηγές:
Αρχεία Ιωάννη Κωλέττη
Βιβλιογραφία
1)Ιωάννης Κρεμμυδάς,(Συγκυρία και Εμπόριο)
2)Ιωάννης Κρεμμυδάς (Ιωάννης Κωλέττης - Οι Ιδρυτές του νέου Ελληνικού Κράτους)
3)Ελένη Αγγελομάτη – Τσουγκαράκη,(Η Προεπαναστατική Ελλάδα)
4)Σπυρίδων Ασδραχάς,(Ελληνική Κοινωνία και Οικονομία)
5)Στάθης Ν. Τσοτσορός,(Οικονομικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί στον ορεινό όγκο, 1715 - 1828)
6 )F. Pouqueville , (Voyage de la Grece)
7 )Ιστορικόν Αρχείον του στρατηγού Ανδρέα Λόντου
8)W. Leake , (Travels in Northern Greece)
9 ) Ευγενία Λιατά, (Νομισματική Ιστορία της Ελλάδος)
Διαβάστε και τα υπόλοιπα άρθρα της σειράς: Οικονομία στο Συρράκο στις αρχές του 19 ου αιώνα. Τα αρχεία του Ιωάννη Κωλέττη» - (ΦΩΣ ΣΤΟ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΣΥΡΡΑΚΟ)
Οικονομία στο Συρράκο και η επιρροή στην γύρω περιοχή στις αρχές του 19ου αιώνα
Ευρωπαϊκά νόμισματα και η εισροή τους στην οικονομία του Συρράκου στις αρχές του 19ου αιώνα
Μισθοί και αμοιβές, τιμές και προϊόντα στο Συρράκο στις αρχές του 19ου αιώνα
Μέτρα και Σταθμά στο προεπαναστατικό Συρράκο
