Ο καθηγητής του Α.Π.Θ. Νίκος Κατσάνης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 9 Ιουνίου του 1933 και πέθανε στην ίδια πόλη στις 31 Μαρτίου του 2018.Εκεί έζησε τα παιδικά και μαθητικά του χρόνια ολοκληρώνοντας τις εγκύκλιες σπουδές του στο Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων της πόλης.
Το 1953 πέτυχε στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ. και το 1958 πήρε το πτυχίο του κλασικού τμήματος με το βαθμό «Λίαν καλώς». Κατά την τετράχρονη φοίτησή του υπήρξε υπότροφος του Ι.Κ.Υ.
Μετά τη στρατιωτική του θητεία υπηρέτησε στη Μέση Εκπαίδευση από το 1962 ώς το 1973, οπότε διορίστηκε ως επιμελητής στο Γλωσσολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ.
Τον Φεβρουάριο του 1967 πήγε στην Ιταλία ως υπότροφος του C.N.R (Centro Nazionale di Ricerce). Εκεί συνεργάστηκε με το Istituto di Studi Byzantini e Neoellenici (καθηγητής Bruno Lavagnini) για τη σύνθεση ενός ελληνο-ιταλικού λεξικού. Η συνεργασία του αφορούσε την επιλογή των λημμάτων, τη μορφολογία τους και μια πρώτη μετάφραση. Παράλληλα γράφτηκε, ύστερα από κατατακτήριες εξετάσεις, στο τρίτο έτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Παλέρμου και το 1971 πήρε το πτυχίο της Ιταλικής Φιλολογίας με βαθμό «Άριστα» (110 / 110 cumlaude). Κατά τη φοίτησή του παρακολούθησε μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας (καθηγητής Abrosini), μαθήματα Ρωμανικής Γλωσσολογίας και πήρε μέρος σε πολλά σεμινάρια σχετικά με την ιστορία των νεολατινικών γλωσσών.Το 1968 αναγκάστηκε να επιστρέψειδιακόπτοντας την υποτροφία του,επειδή του απαγορεύτηκε η έξοδοςαπό τη χώρα.
Το 1971 επέστρεψε στην Ιταλία και συνέχισε τις σπουδές του, ενώ παράλληλα, υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Bruno Lavagnini, άρχισε να συγκεντρώνει υλικό και βιβλιογραφία για τη διδακτορική του διατριβή. Μετά το διορισμό του στο Πανεπιστήμιο το 1973 εξακολούθησε τη συνεργασία του για τη σύνταξη του ελληνο-ιταλικού λεξικού μεταβαίνοντας, κατά καιρούς, στο Παλέρμο. Το 1996 εκδόθηκε το ελληνο-ιταλικό λεξικό, στον πρόλογο του οποίου γίνεται μνεία του ονόματός του για τη συνεργασία.
Το 1977 εγκρίθηκε η διδακτορική του διατριβή από τη Φιλοσοφική σχολή του Α.Π.Θ με θέμα: Ελληνικές επιδράσεις στα Κουτσοβλάχικα με τον βαθμό «Άριστα» (επόπτης καθηγητής: Μιχάλης Σετάτος).
Το 1981,κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής του άδειας και επί ένα χρόνο, εργάστηκε ερευνητικά στη Βενετία και παρακολούθησε μαθήματα ρωμανικής διαλεκτολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας.
Επίσης παρακολούθησε μαθήματα ρουμανικής γλώσσας στην Ιταλία και τη Ρουμανία καθώς και Βουλγαρικής, επί δύο χρόνια, στη Σχολή Βαλκανικών Γλωσσών του ΙΜΧΑ. Πριν από τη μετάβασή του στην Ιταλία, υπήρξε φοιτητής του τρίτου έτους του Ιταλικού τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., το οποίο εγκατέλειψε για νομικούς λόγους. Κατά καιρούς στη Ρουμανία παρακολούθησε μαθήματα γλώσσας και Ρωμανικής γλωσσολογίας.
Άλλες δραστηριότητες
Ο Νίκος Κατσάνης συμμετείχε σε διάφορα επιστημονικά συνέδρια εντός και εκτός Ελλάδας. Δημοσίευσεπαράλληλα εκλαϊκευμένα άρθραμε επιστημονικά θέματα σε τοπικές εφημερίδες και περιοδικά, όπως «Δρυμός», «Φωνή του Νυμφαίου», «Συμβολή», « Φωνή της Σαμοθράκης», καθώς ήταν βαθύτατη η πεποίθησή του ότι η γνώση πρέπει με κάποιον τρόπο να γίνεται κτήμα όσο γίνεται μεγαλύτερου κοινού. Μου έλεγε συχνά χαρακτηριστικά: «Δεν ξέρεις καλά την επιστήμη σου, αν δεν μπορείς να τη μεταδώσεις στον περιπτερά της γειτονιάς σου». Έδωσε πολλές διαλέξεις με θέματα με τα οποία ασχολούνταν και ήξερε καλά με στόχο τη μέγιστη δυνατή διάχυσή τους.
Συμμετείχε στη διοργάνωση εθνικών και διεθνών Συνεδρίων (π.χ. Graecoromanica, Παγκόσμιο Συνέδριο Βαλκανικής Γλωσσολογίας), Επιστημονικών Ημερίδων ιδιαιτέρως του Δυτικομακεδονικού χώρου κτλ.
Μαζί με τη συνάδελφό του Μαριάννα Μαργαρίτη-Ρόγκα και την πνευματική εποπτεία του Τομέα Γλωσσολογίας εξέδωσε για κάποια χρόνια το περιοδικό « Ελληνική Διαλεκτολογία». Το περιοδικό περιλάμβανε μελέτες για τα ελληνικά ιδιώματα και τις διαλέκτους καθώς και τις δίγλωσσες ομάδες του ελληνικού χώρου.
Με δική του πρωτοβουλία και στήριξη και την οικονομική ενίσχυση της Πανελλήνιας Ομοσπονδία Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων διδάχθηκε (διδάσκων: Κώστας Ντίνας) η Κουτσοβλαχική γλώσσα ως ελεύθερο μάθημα για όλους τους φοιτητές του Α.Π.Θ αλλά και για όποιον άλλο ενδιαφερόμενο για επιστημονικούς λόγους. Για όσους γνωρίζουν το παρελθόν της διαμάχης περί τους Βλάχους και τη βλάχικη γλώσσα αυτό συνιστούσε μια τολμηρή πρωτοβουλία, από αυτές που ο κατά τα άλλα νηφάλιος Νίκος Κατσάνης έπαιρνε συχνά. Το μάθημα διδάχτηκε επί δύο χρόνια και συγκεντρώθηκε υλικό για τη σύνταξη εγχειριδίου διδασκαλίας. Η διακοπή των μαθημάτων αποδόθηκε προσχηματικά σε οικονομικούς λόγους.
Παρακολούθησε αρκετές διδακτορικές διατριβές και μεταπτυχιακές εργασίες φοιτητών πρόθυμος πάντα να βοηθήσει και με τις επιστημονικές του γνώσεις αλλά και με την ολόθυμη ηθική και πρακτική του υποστήριξη.
Ερευνητικό έργο
Η έρευνά του περιστράφηκε σε δύο βασικούς τομείς:
(α) Σε θέματα ρωμανικής γλωσσολογίας και ειδικά σε θέματα σχετικά με τη Βαλκανική λατινική, τα ρωμανόφωνα ιδιώματα και γενικότερα τις επιδράσεις της λατινικής στην ελληνική και στις άλλες βαλκανικές γλώσσες. Ιδιαίτερα η έρευνά του επικεντρώθηκε στην Κουτσοβλαχική, την οποία και θεωρούσε πολύ σημαντική, αν αναλογιστεί κανείς ότι μέχρι τη δεκαετία του ’70 η επιστημονική της έρευνα από την ελληνική γλωσσική επιστήμη ήταν ανύπαρκτη. Η δική του υπήρξε η πρώτη διδακτορική διατριβή με θέμα την Κουτσοβλαχική, για να ακολουθήσουν αρκετές τα επόμενα χρόνια. Σήμερα με τη δική του καθοριστική και πρωτοποριακή συμβολή η έρευνα έχει αποκτήσει επιστημονικό χαρακτήρα και μπορεί να βοηθήσει αποφασιστικά σε μια βαθύτερη διερεύνηση των σχέσεων της Λατινικής με την Ελληνική και πέρα από το λεξιλογικό επίπεδο. Δική του ήταν και η πρώτη γλωσσική έρευνα της Μογλενιτικής, ενός από τα τέσσερα νεολατινικά ιδιώματα της Βαλκανικής, από ελληνικής πλευράς αναπληρώνοντας με το έργο του αυτό ένα κενό της ελληνικής γλωσσικής επιστήμης.
(β) Στη μελέτη των βoρείων ελληνικών ιδιωμάτων. Νωρίς ο Νίκος Κατσάνης διαπίστωσε ότι κοινά στοιχεία στην εξέλιξη των ρωμανικών και ελληνικών ιδιωμάτων στον βαλκανικό χώρο προσεγγίζουν τις δύο γλωσσικές ομάδες. Η ενασχόλησή του αυτή, παράλληλα με τη διδασκαλία της ιστορίας της Ελληνικής, Μεσαιωνικής και Νέας, τον οδήγησε στη διάγνωση ότι οι κοινές εξελίξεις που εμφανίζουν οι νεολατινικές γλώσσες και η ελληνική είναι πολύ σοβαρότερες από εκείνες που κατά καιρούς έχουν επισημανθεί και περιστασιακά εξεταστεί.
Συμμετοχή σε ευρωπαϊκά και εθνικά προγράμματα
Παρά τις αρχικές επιφυλάξεις του ως προς το κατά πόσο τα πανεπιστήμια έπρεπε να επιδοθούν σε ένα κυνήγι διεκδίκησης (κυρίως ευρωπαϊκών) χρηματοδοτήσεων για να υλοποιήσουν το ερευνητικό τους έργο, προς το τέλος της καριέρας του στο Α.Π.Θ. πήρε μέρος σε κάποια από αυτά, όπως:
(α) Μελέτη γλωσσικών ιδιωμάτων Μακεδονίας, (ωςεπιστημονικά υπεύθυνος μαζί με τους συναδέλφους του Χ. Τζιτζιλή και Μ. Μαργαρίτη-Ρόγκα), για την έρευνα και μελέτη του ιδιώματος του Ρουμλουκιού (νομός Ημαθίας).
(β) Διδασκαλία της Κουτσοβλαχικής, όπως προαναφέρθηκε, με επί δύο χρόνια διδασκαλία της Κουτσοβλαχικής και μια πρώτη προσπάθεια (μαζί με τον Κ. Ντίνα) για την κατάρτιση μιας μεθόδου διδασκαλίας της γλώσσας αυτής.
(γ) INTEREGIII – PHARECBC Ελλάδα-Βουλγαρία, ως επιστημονικός συνεργάτης (επιστημονικά υπεύθυνος Κ. Ντίνας), για τη συλλογή, ιστορικών, γλωσσικών, και λαογραφικών πληροφοριών και την καταγραφή κειμένων της Κουτσοβλαχικής (2006-2008).
Ως πανεπιστημιακός δάσκαλος ο Νίκος Κατσάνης δίδασκε με τη συνολική στάση του στα ζητήματα του Πανεπιστημίου και της έρευνας στην οποία είχε αφοσιωθεί, ήταν ένας ευπατρίδης πανεπιστημιακός. Υπήρξε ψύχραιμος μελετητής των βλαχολογικών θεμάτων, τα οποία ταλανίστηκαν ιδιαίτερα από τα τέλη του 19ου και ολόκληρο τον 20ό αιώνα, καθώς στη «μελέτη» τους ενεπλάκησαν «ερευνητές» με πολιτικές πιο πολύ παρά επιστημονικές προθέσεις. Νηφάλιος και διαλεκτικός, προσηνής και δοτικός ήταν πάντα πρόθυμος να συζητήσει και να βοηθήσει όποιον προσέτρεχε στο γραφείο του, το οποίο ήταν πάντα ανοιχτό. Μαχητικός στην υποστήριξη των θέσεών του και κυρίως στην υπηρέτηση των αξιών του ήταν διατεθειμένος να πληρώσει το τίμημα της ασυμβίβαστης στάσης του, όταν καλούνταν να ανταλλάξει την υποχώρησή του με κάποιο πρόσκαιρο όφελος. Για μένα υπήρξε κάτι παραπάνω από καθηγητής και μέντορας·είχα τη μεγάλη τιμή και χαρά να ανήκω στον στενό φιλικό-οικογενειακό του κύκλο και να μαθαίνω από το παράδειγμά του.
ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΕΣ † ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΚΑΤΣΑΝΗΣ (1933-2018)
Κωνσταντίνος Δ. Ντίνας
Καθηγητής Γλωσσολογίας - Ελληνικής Γλώσσας και Διδακτικής της στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ελληνικά
Φιλολογικό ιστορικό και λαογραφικό περιοδικό σύγγραμμα
Έκδοση της Εταιρειας Μακεδονικων Σπουδων
Τομος εξηκοστος ογδοος, 2019, Θεσσαλονικη
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
(α) Βιβλία
1977. Ελληνικές επιδράσεις στα Κουτσοβλάχικα (Φωνητική - Μορφολογία) (Διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη.
1990. Γραμματική της κοινής Κουτσοβλαχικής, Θεσσαλονίκη, (+ Κ. Ντίνας): Αρχείο Κουτσοβλαχικών Μελετών.
1990. Ονομαστικό Νυμφαίου (Νεβέσκας), Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
1996. Το γλωσσικό ιδίωμα της Σαμοθράκης. Ιστορική εισαγωγή, γλωσσικό ιδίωμα, ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια, φυτωνύμια, ζωωνύμια , Θεσσαλονίκη, Δήμος Σαμοθράκης. Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών.
2001. Οι Βλάχοι του Πάικου (του Βυζαντινού Θέματος των Μογλενών). Ιστορική εισαγωγή - Γλώσσα - Γλωσσικό υλικό , Θεσσαλονίκη.
2008. Οι Βλάχοι του νομού Σερρών και της Ανατολικής Μακεδονίας (+ Κ. Ντίνας), Σέρρες.
2010. Οι Βλάχοι. Σελίδες από την ιστορία, τη γλώσσα και την παράδοση, Θεσσαλονίκη.
2012. Το γλωσσικό ιδίωμα της Θεσσαλονίκης στα τέλη του 17ου αιώνα, Θεσσαλονίκη, university Studio Press.
(β) Άρθρα – μη αυτοτελή μελετήματα
1972. Παρατηρήσεις στη φωνητική των ελληνικών δανείων της Κουτσοβλαχικής, Θεσσαλονίκη.
1977. Η κουτσοβλαχική κατάληξη ‟-eaua” <λατ. ‟-ella” + ελλην. ‟-ea”, Α´ Συμπόσιο Γλωσσολογίας του Βορειοελλαδικού Χώρου, 179-192.
1979. Ανθρωπωνυμικό Πενταλόφου Βοΐου, Β΄ Συμπόσιο Ιστορίας, Λαογραφίας, Γλωσσολογίας Δυτικομακεδονικού Χώρου , 175-184.
1979. Βιβλιοκρισία: Α΄ Συμπόσιο Γλωσσολογίας Βορειοελλαδικού Χώρου. Θεσσαλονίκη, Ελληνικά 31 (1977) 550-555.
1979. Τοπωνυμικά I: Ρόγγι – Ρόγγια, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 18, 117-124.
1982. Ανθρωπωνυμικό Ροδοχωρίου - Γαλατινής , Γ΄ Συμπόσιο Ιστορίας, Λαογραφίας, Γλωσσολογίας Δυτικομακεδονικού Χώρου , 257-270.
1982. Διαλεκτικά II. H εξέλιξη της φωνολογικής αντίθεσης /λ/:/λλ/στο ιδίωμα Δρυμού και στα περιφερειακά ιδιώματα της ελληνικής, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 2, 17-50.
1984. Διαλεκτικά I. Οι καταλήξεις -Σια, -Σyα στα χωριά Δρυμός και Μελισσσοχώρι, Αφιέρωμα στον καθηγητή Σταμάτη Καρατζά: Αντίχαρη, 219-226.
1984. Τελικά σύμφωνα – συμφωνικά συμπλέγματα του ιδιώματος Δρυμού: απόπειρα συστηματοποίησής τους, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 4 , 33-43.
1985. Διαλεκτικά III. Φωνολογικά των βορείων ιδιωμάτων, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 5, 47-63.
1986. Τοπωνυμικά ΙΙ. Ανδρωνία, Πρακτικά Β΄ Πανελληνίου Συνεδρίου «Ο Όλυμπος στη ζωή των Ελλήνων» , 89-94
1987. Ελληνο-οσκοουμπρικά. H περίπτωση του kalešus, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 8, 175-185.
1987. Συμβολή στη λειτουργία της γενικής ηθικής, κτλ., Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 7, 177-184 (+ Κ. Ντίνας)
1987. Σύντομο διάγραμμα της ιστορίας της μεσαιωνικής και νέας ελληνικής γλώσσας , Θεσσαλονίκη, Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Α.Π.Θ. (+ Μαργαρίτη-Ρόγκα).
1988. Ρομανική γλωσσολογία Ι. Εισαγωγή στις νεολατινικές γλώσσες , Θεσσαλονίκη.
1988. Κουτσοβλάχικα τραγούδια, Μακεδονικά 26
1988 Πρόλογος, καταγραφή κειμένων, σημειώσεις, σημειώσεις και γλωσσάρι στο Δ. Αδαμόπουλος, Μακεδονικά χωρατά και μασάλια, Θεσσαλονίκη
1989. Εισαγωγή και ερμηνευτικά σχόλια στο A. Wace – M. Thompson, Οι νομάδες των Βαλκανίων (μτφρ. από τα αγγλικά)
1989. Κουτσοβλάχικα και τσακώνικα, Ελληνική Διαλεκτολογία 1, 41-55.
1989. Βιβλιογραφία τσακωνικής διαλέκτου, Ελληνική Διαλεκτολογία 1, 5561.
1989. Βαφτιστικά Σαμοθράκης, Ελληνική Διαλεκτολογία 1, 65-67.
1989. Αμπελουργικοί όροι Δρυμού (N. Θεσσαλονίκης), Ελληνική Διαλεκτολογία 1, 67-70.
1989. Κείμενα τσακωνικής διαλέκτου, Ελληνική Διαλεκτολογία 1, 71-72.
1990-1991. Λεξιλόγιο Πλωμαρίου, Ελληνική Διαλεκτολογία 2, 127-130.
1990. Linguisti cunification of Macedonia, στο A. M. Tamis (επιμ.), Macedonian Hellenism, Μελβούρνη, River Seine Press, 251-260.
1990. Ελληνο-λατινικά, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 10, 69-88.
1990. Ανθρωπωνυμικό Λιτοχώρου, Πρακτικά Δ΄ Συνεδρίου για τον Όλυμπο.
1992-1993. Βιβλιογραφία νεότερων μακεδονικών γλωσσικών ιδιωμάτων, Ελληνική Διαλεκτολογία 3, 147-162.
1992-1993. Γλωσσογραφία Επαρχίας Λαγκαδά (Νομός Θεσσαλονίκης), Ελληνική Διαλεκτολογία 3, 83-107.
1992. Διαλεκτικά IV: Φωνολογικά Σαμοθράκης, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 12, 105-113.
1993. Γλωσσογεωγραφία Επαρχίας Λαγκαδά.
1994. Τα λατινικά και λατινογενή δάνεια στις διαλέκτους και στα ιδιώματα της Νέας Ελληνικής, Νεοελληνική Διαλεκτολογία 1, 194-202.
1995. Διαλεκτικά V: Ποιμενικά Σαμοθράκης I, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 15, 554-560.
1995. Μέθοδοι συγκέντρωσης και καταγραφής γλωσσικού υλικού, Αρχείον Πόντου 46, 17-23.
1997. Διαλεκτικά VI. Ποιμενικά Σαμοθράκης, Φιλερήμου αγάπησις: Τιμητικός Τόμος για τον καθηγητή Αγαπητό Γ. Τσοπανάκη , Ρόδος, Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, 231-244.
1997. Λατινοελληνικά II: λατινικές λέξεις στα νεοελληνικά ιδιώματα, Graecoromanica, Πρακτικά της Ημερίδας της 24ηςΑπριλίου 1996 στο πλαίσιο της 17ης ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του A.Π.Θ. , 103-114.
1997. Λεξικογραφική διαστρωμάτωση του γλωσσικού ιδιώματος της Κοζά-νης, Πρακτικά του Α´ Συνεδρίου: Η Κοζάνη και η περιοχή της. Κοζάνη, 247-266.
1998. Δημοτικά τραγούδια Δρυμού και λαογραφικά σύμμικτα (επιμ.), Θεσσαλονίκη, Πολιτιστικός Σύλλογος Δρυμού.
1998. Σαμοθράκη: μεταξύ βορρά και νότου, Νεοελληνική διαλεκτολογία 2, 135-142.
2000. Η γλώσσα της Θεσσαλονίκης στα τέλη του 17ου αιώνα, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 20, 215-221.
2001. Ελληνική και Λατινική: μαρτυρίες από τις νεοελληνικές διαλέκτους, στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα , Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 594-597.
2003. Μεταξύ Ίμβρου και Σαμοθράκης, Νεοελληνική Διαλεκτολογία 4, 223-230.
2003. Νικόλαος Φαρδύς: ο πρώτος εισηγητής του μονοτονικού συστήμα-τος, Φιλόλογος 108, 228-233.
2004. Τα γλωσσικά ιδιώματα της περιοχής Κοζάνης Γρεβενών, στο Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώρος και οι άνθρωποι, Θεσσαλονίκη, university Studio Press, 433-437 (+ Κ. Ντίνας)
2004. N. Φαρδύς: ο εισηγητής του μονοτονικού, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 24, 258-562.
2010. Οι Βλάχοι της Ελλάδας. Διαθέσιμο στο: https://www.vlahoi.net/vlahoi-kai-ellinismos/the-vlachs-of-greece (+ Κ. Ντίνας).
2013. Τα τοπωνύμια του Λιβαδίου Ολύμπου, Θεσσαλονίκη, Σύλλογος Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης «O Γεωργάκης Oλύμπιος» (Κ. Προκόβας).
Υπό έκδοση επί του πιεστηρίου:
Το Γλωσσικό́ Ιδίωμα του Δρυμού́ Θεσσαλονίκης , έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Δρυμού.
Τα Ποιμενικά της Σαμοθράκης , έκδοση του Δήμου Σαμοθράκης
