Το έγγραφο
Αφορά στην κατανομή του φόρου που πλήρωσαν οι κάτοικοι της Βοβούσας στους Τούρκους το έτος 1824. Πρόκειται για φύλλο χαρτιού της εποχής, διαστάσεων 39Χ27 εκ. Φέρει φθορές και οξειδώσεις, αλλά τα στοιχεία που εμπεριέχονται είναι αρκετά ευκρινή και αναγνώσιμα. Στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας αναγράφεται το έτος 1824. Η γραφή είναι με πέννα και μπλε μελάνι, δίστηλη και συνεχίζεται στην πίσω όψη του χαρτιού.
Το έγγραφο ανήκει στο οικογενειακό μου αρχείο και προέρχεται από τον προπάππο μου Ζήση Παπαθανασίου, ιατρό, που γεννήθηκε στη Βοβούσα το 1857 και απεβίωσε στα Γρεβενά το 1934.
Είναι άγνωστο ποιός συνέταξε το έγγραφο, δεδομένου ότι είναι προγενέστερο του προπάππου μου. Ενδεχομένως να προέρχεται από τον πατέρα της συζύγου του, Βοβουσιώτη Πέτρο Καζάνα. Σύγχρονος του εγγράφου ήταν ο πρόγονός μου Παπαστέργιος (1790-1880), ιερέας της Βοβούσας, που γνώριζε καλά ανάγνωση και γραφή. Το έγγραφο θα πρέπει να έχει συνταχθεί από κάποιο πρόκριτο του χωριού. Οποιαδήποτε πληροφορία και βοήθεια για την μελέτη του εγγράφου είναι ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη.

Εἶνε ἑνὸς γέροντα ἑβδομηντάρη Σαμμαρινιώτου Βλάχου, ἀλλὰ πτωχοῦ, ἀποκατεστημένου εἰς τὴν Θεσσαλίας. Τὴν γράφει πρὸς τὸν ἐδῶ μένοντα υἱόν του. Πραγματεύεται διὰ τᾶς τελευταία συμβάντα τῆς Σαμμαρίνης, βλάχικης κωμοπόλεως τοῦ Πίνδου, καθ' ἃ οἱ Ρωμοῦνοι ἤρπασαν ἀπὸ τοὺς Ἕλληνας κατοίκους ἐν σχολεῖον καὶ μίαν ἐκκλησίαν, καὶ τοῦ λέγει:
- «Ἀμ' τί νὰ τοὺς κάμω, γιέ μου, τῶν χωριανῶν μας, ὅπου ἔμειναν σὰν τὰ ἔρμα πρόβατα στὸν κάμπο χωρὶς τσομπάνον καὶ χωρὶς σκυλιὰ κι ὅπου τὰ δεκατίζει ὁ λύκος. Μὲ παραπαίρνει καμμιὰ βολὰ ἡ λάβρα μου καὶ τὸ κακὸ καὶ δὲν φτουρῶ, κ' ἔτσι μώρχεται νὰ σκωθῶ μονάχος μου ν' ἁρματωθῶ, νὰ θυμηθῶ τὰ νιάτα μου καὶ νὰ πάρω ἀράδα Σαμμαρίνα, Περιβόλι, Βουβοῦσα καὶ Ἀβδέλα νὰ μὴν ἀφήκω ρουθούνι ρωμουνικό.
Ἀλλ' ἔλα ποὺ δὲν ἔχω οὔτε νὰ φάω ψωμὶ ὁ καϋμένος. Ἂς εἶχα λίγα παραδάκια, ὠρὲ παιδὶ μ', ὅσο ποὺ νὰ μώφταναν νὰ βαστάξω 'ς τάρματα καμμιὰ δεκαπενταριὰ παιδιά, ὅπως τὰ θέλω ἐγώ, κι' ἂς κόταε ὁ βρωμο-Μαργαρίτης καὶ κάθε ἄλλος Ρωμοῦνος δάσκαλος νὰ πατήση μὲ τὰ μαγαρισμένα πόδια τοῦ τὰ χώματά μας τ' ἁγιασμένα. Ὡς μέσα 'ς τὰ Γιάννινα καὶ 'ς τὰ Μπιτώλια θὰ χύνουμουν νὰ τοὺς μακελέψω.»

Αν και τα βοσκοτόπια των βόρειων πλαγιών του Βερμίου θα πρέπει να ήταν γνωστά στα φαλκάρια των Αρβανιτόβλαχων που έφτασαν ήδη από τα μέσα του α' μισού του 19ου αιώνα στην ευρύτερη περιοχή, ανάμεσα στο Βόρρα και το Μορίχοβο και το βόρειο Βέρμιο, η παρουσία τους στην περιοχή του Γραμματικού υποθέτουμε ότι ήταν περιστασιακή και παροδική μέχρι το 1878. Σύμφωνα με παλαιότερα καταγεγραμμένες παραδόσεις, μετά το 1878 και τη διάσπαση του μεγάλου καλυβικού οικισμού της Τσιακούρας στο Μορίχοβο, κάποιο φαλκάρι, ακολουθώντας τους τσελιγκάδες Γούσιο Τσέλιο και Τέγα Κούσα, βρέθηκε να αναζητά την ευκαιρία να δημιουργήσει κάποιον πιο σταθερό θερινό οικισμό στα πλούσια βοσκοτόπια της περιοχής του βόρειου Βερμίο ². Ακολουθώντας τις πρακτικές των απόλυτα νομαδικών φαλκαριών, περιπλανήθηκαν για αρκετά χρόνια και έστησαν τις θερινές τους καλύβες σε διάφορες τοποθεσίες. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα, δημιούργησαν ένα σταθερότερο θερινό καλυβικό οικισμό σε κτήματα της τότε κοινότητας Γραμματίκοβου, του σημερινού Κάτω Γραμματικού. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, το Κάτω Γραμματικό κατοικούταν από περίπου ισάριθμους σλαβόφωνους χριστιανούς, πιστούς στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και κατ' επέκταση στις ελληνικές θέσεις, και Τούρκους με καταγωγή από τα γειτονικά κονιαροχώρια της Εορδαίας³ .

Μάθετε ὅτι οἱ ἓν Καστοριά τῆς γέ(νέτηρα)ς μᾶς Μακεδονίας συλληφθέντες διὰ τῶν σύ(κόφα)ντιῶν τῆς ρωμουνικῆς προπαγάνδας ἕλλην(ἔς) (ἴ)ἀτροὶ Ἰω. Καραμπίνας καὶ Δαμιανὸς Ἰωάννο (παιδιά) τοῦ σχολάρχου Ἰω. Μιχαηλίδου, ὡς σύ(νομόται) τοῦ καθεστῶτος, κρατοῦνται ἀκόμη εἰς φυλακάς, μολονότι μὲ τᾶς ἐνεργηθείσας (κατ') οἶκον ἔρευνας οὐδὲν τὸ ἐπιλήψιμον εὑρέθη.
Τὸν Ἰούλιον πέρυσι κατὰ τὴν πᾶν(ἤγυρι)ν τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς εἰς τὸ χωρίον (του) Πίνδου Περιβόλι, ὅπου εἶχε μεταβεῖ κά(ἲ ὁ) ἅγιος Γρεββενῶν, ἐγένετο ἀπόπειρα δολοφονί(ἄς) τ' αὐτοῦ ὑπὸ ἔμμισθών της ρωμουνικῆ πρό(παγά)νδᾶς, οἵτινες ἐπέμενον νὰ τελεσθῆ ἐν τῷ (ναό) ἡ λειτουργία ρωμουνιστί. Ὁ Μητροπολίτης (δέν) τοὶς παρέσχεν αὐτὴν την χάριν. Διὸ εἰσελ(θεῖς) τὴν μεσημβρίαν τῆς ἑορτῆς εἷς τὴν οἰκίαν (ὅπου) ἠσύχαζεν ἡ Α. Σ ἐπετέθησαν κατ' αὔτ(οὗ κ)αἳ τὸν ἐκακοποίησαν. Δὲν ἠρκέσθησαν δὲ εἷς (αὔτ)ὁ μόνον οἱ κακοῦργοι, ἀλλ' ἐνήδρευσαν καὶ (καθ') ὁδὸν ἴνα τὸν κρημνίσωσιν ἐπὶ τῶν δυσβάτω(ν ἐκ)εἴνων βουνῶν τῶν κατὰ τὴν ἀναχώρησίν του