Όψεις του εθνικού και γλωσσικού αυτο- και ετεροπροσδιορισμού στη νότια βαλκανική χερσόνησο

Θυμάμαι τον Γκραίκο παππού μου, τον μπαρμπα-Τζιόρτζη να με ρωτά, σαν πήγαινα στο χωριό της μητέρας μου στο Ρουμλούκι: «Τι είσαι βρε ’συ, Ρωμιός για Βλάχος;» Ενώ στη Βέροια, ο Βλάχος παππούς μου, ο λαλα-Στέργιος, με ρωτούσε στα βλάχικα: «Τσε χι τίνι, Αρμούν ια Γκρέκ;» (Τι είσαι εσύ, Αρμούνος ή Γκραίκος;). Και εγώ, μη θέλοντας να τους κακοκαρδίσω, έδινα στον καθένα την απάντηση που ήθελε να ακούσει.[1]

Με αυτά τα λόγια αρχίζει η εισαγωγή του έργου του Αστέριου Κουκούδη, Μελέτες για τους Βλάχους, το οποίο κυκλοφόρησε το έτος 2000. Σκοπός μου σ’ αυτή την ανακοίνωση είναι να σχολιάσω ορισμένα κείμενα που γράφτηκαν στα ελληνικά γύρω στο 1800 και γύρω στο 2000 με θέμα τις ομάδες και τις γλώσσες που απαρτίζουν το ψηφιδωτό της νότιας βαλκανικής χερσονήσου.

Η Ναζιστική επιχείρηση «Πάνθηρας» και η καταστροφή του χωριού μας
Στις 18 Οκτωβρίου του 1943, το Ηλιοχώρι έζησε τη καταστροφικότερη ημέρα της ιστορίας του. Τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής μπήκαν στο χωριό μας και κατέστρεψαν ότι έβρισκαν στο διάβα τους, εκτελώντας το προγραμματισμένο σχέδιο με την κωδική ονομασία «Πάνθηρας».
Ανάλογη τύχη είχαν και πολλά χωριά του Ζαγορίου αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Οι ζημιές που προκάλεσαν στην Ήπειρο οι Γερμανοί Ναζιστές είναι ανυπολόγιστες, τόσο σε απώλεια ανθρώπινου δυναμικού, όσο και στην καταστροφή περιουσιών. Σε αυτές πρέπει να προστεθούν και οι καταστροφές κειμηλίων ιστορικής και θρησκευτικής αξίας που έγιναν στα χωριά μας. Μόνο από τον Ιούλιο του 1943 ως τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, στις διάφορες επιχειρήσεις που έκαναν οι Γερμανοί στην περιοχή μας, μέρος των οποίων ήταν και η επιχείρηση «Πάνθηρας», κάηκαν 315 χωριά και σκοτώθηκαν 2614 Έλληνες. Τα στοιχεία αυτά τα δημοσιεύει ο Γερμανός συγγραφέας Χέρμαν Φρανκ Μάγερ στο δίτομο έργο του «Αιματοβαμένο Εντελβάις».

Μέσα από την προβολή ανέκδοτου, μέχρι πρόσφατα, αρχειακού και φωτογραφικού υλικού θα σας παρουσιάσω μία από τις μεγαλύτερες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του γερμανικού στρατού κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η επιχείρηση «ΠΑΝΘΗΡΑΣ» έπληξε ένα σύνολο 32 περίπου οικισμών από τα βλαχοχώρια της Πίνδου και είχε σαν στόχο την ανάκτηση του ελέγχου των οδικών αξόνων Τρικάλων – Ιωαννίνων και Άρτας-Ιωαννίνων τίς οποίες ήλεγχαν οι αντάρτικες ομάδες του ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ αντίστοιχα. Αφορμή για την έρευνά μου αποτέλεσε η ενασχόληση μου με τα κοινά του χωριού μου. Ρωτώντας λοιπόν τους συγχωριανούς για τα γεγονότα που αφορούσαν τη καταστροφή της Κρανιάς τον Οκτώβρη του 1943 διαπίστωσα ότι αν και έχουν περάσει πάνω από 60 χρόνια από εκείνα τα δραματικά γεγονότα οι μνήμες των Κρανιωτών ήτανε επιλεκτικές επηρεάζοντας γνώμες και αντιλήψεις. Προσπάθησα λοιπόν να βρω ιστορικές πηγές, στις οποίες θα καταγράφονταν και η πλευρά των εχθρών μας. Στην προσπάθειά μου αυτή απευθύνθηκα στην Δ.Ι.Σ, όπου για καλή μου τύχη ανακάλυψα από τα αρχεία του γερμανικού στρατού, τα οποία πολύ πρόσφατα είχε αγοράσει το ΓΕΣ, τόσο το επιτελικό σχέδιο καταστροφής των χωριών μας όσο και τις διαταγές από τις κατά τόπους δρώσες γερμανικές μονάδες.

Προλεγόμενα
Η νικηφόρα μάχη της Βήσσανης εντάσσεται στις επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού για επανάκτηση των εδαφών της παραμεθορίου που είχαν καταληφθεί από τα ιταλικά στρατεύματα τις πρώτες ημέρες του πολέμου οπότε τα τμήματα προκαλύψεως της 8^ης Μεραρχίας εκτελούσαν υποχωρητικό ελιγμό παρασύροντας τον αντίπαλο μέχρι τη γραμμή Καλπάκι - Καλαμάς. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Την ηρεμία των πρώτων πρωινών ωρών της Δευτέρας 28^ης Οκτωβρίου διέκοψε στις 4:00 το ηχηρό κουδούνισμα του τηλεφώνου του αξιωματικού υπηρεσίας Ανθυπασπιστή Βασιλείου Ευφραιμίδη (τραυματίστηκε στη μάχη της Βήσσανης) του 3ου  Λόχου προκαλύψεως του Ανεξαρτήτου Τάγματος Δελβινακίου. Τηλεφωνούσε ο Διοικητής του Υποτομέα Δελβινακίου Αντισυνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής που γνωστοποιούσε την είδηση για την επίδοση του ιταλικού τελεσιγράφου του Μουσολίνι και ότι την 6:00 πρωινή θα άρχιζε η επίθεση των Ιταλών. Ευθύς αμέσως ειδοποιήθηκε και το φυλάκιο «Ταμπούρι» που ήταν το πρώτο τμήμα κρούσης του Λόχου με 8 άνδρες με επικεφαλής τον Λοχία Μιχαήλ Μέντζο από τη  Βήσσανη.